Trên thế giới, họ Dó đất Balanophoraceae L.C. & A. Rich. có khoảng 120 loài, phân bố chủ yếu ở các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới của châu Á và châu Đại Dương. Đây là họ khá đặc biệt về mặt thực vật, dạng cây thảo, không có diệp lục và rễ, sống ký sinh, đơn tính cùng gốc hay khác gốc. Chúng thường mọc trên rễ của một số loài thuộc họ Đậu (Fabaceae), họ Đỗ quyên (Ericaceae), họ Gai (Urticaceae) và họ Dẻ (Fagaceae). Khi nghiên cứu một số loài như: B. tobiracola, B. harlandii và B. papuana,  một số hợp chất alloyl, caffeoyl và hexahydroxydiphenoyl este của glucosides dihydrochalcone được tìm thấy hiển thị rõ ràng các hoạt động quét gốc tự do DPPH (2,2 – Diphenyl-1-picrylhydrazy), ức chế HIV, cũng như các tác dụng hạ đường huyết,...

Ở Việt Nam, nghiên cứu thành phần loài trong chi Dó đất (Balanophora Forst & Forst. f.) đến nay vẫn còn rất hạn chế. Trong y học dân gian, nhiều loài trong chi Dó đất đã được sử dụng làm thuốc. Một số dân tộc miền núi thường dùng cụm hoa làm thuốc bổ, mạnh gân cốt, giúp cơ thể cường tráng, chữa đau bụng, nhức mỏi chân tay, điều trị yếu sinh lý, liệt dương, lãnh cảm, đau lưng và bệnh biếng ăn. Những năm gần đây, do nhu cầu sử dụng của người dân tăng đột biến, các loài thuộc chi Dó đất đang bị tìm kiếm và khai thác mạnh, thậm chí một số loài đã trở nên cạn kiệt. Điều đáng báo động là người dân đang sử dụng các loài trên một cách tràn lan mà không nhận thức được đầy đủ công dụng của chúng.

Trong khuôn khổ đề tài: “Nghiên cứu cơ sở khoa học cho việc sử dụng và bảo tồn một số loài trong họ Dó đất (Balanophoraceae L.C. & A. Rich.) ở Việt Nam” (mã số: VAST.CTG.04/16-17, do TS. Nguyễn Quang Hưng làm chủ nhiệm),  các nhà nghiên cứu thực vật thuộc Viện Sinh thái và Tài nguyên Sinh vật phối hợp với Viện Hóa Sinh biển đã triển khai một số nội dung nghiên cứu nhằm đánh giá hiện trạng, phân bố, nghiên cứu một số đặc điểm sinh học, sinh thái và khả năng tái sinh tự nhiên một số loài trong họ Dó đất (Balanophoraceae), thử hoạt tính sinh học và phân tích thành phần hóa học của một số loài có hoạt tính, làm cơ sở đề xuất một số biện pháp bảo tồn (nguyên vị) và sử dụng bền vững - 

Sau 3 năm thực hiện, ngày 29/1/2019 đề tài đã được Hội đồng nghiệm thu đánh giá đạt loại Xuất sắc với các kết quả thu được như sau:

Về sinh học, đề tài đã xác định được 10 loài, 1 phân loài và 1 thứ của họ Dó đất, trong đó 3 loài: Balanophora tobiracola Makino; Balanophora subcupularis P.C. Tam và Balanophora harlandii Hook.f. bổ sung mới cho hệ thực vật Việt Nam. Bên cạnh đó, đề tài đã xác định được các đặc điểm vật hậu học quan trọng; bổ sung thêm các dẫn liệu về khu vực phân bố; xác định một số chi, loài thực vật mà cây Dó đất sống ký sinh như: Syzygium cuminii (Myrtaceae); Lithocarpus pachylepis; Quercus spp. (Fagaceae); Rhododendron saxicolum; Rhododendron emarginatum; Vaccinium (Ericaceae); Carissa carandas; Gymnema sp. (Apocynaceae); Euonymus sp.; Euonymus forbesiana (Celastraceae); Acacia sp. (Fabaceae);... Mặt khác, qua điều tra tri thức bản địa cho thấy người dân địa phương chủ yếu khai thác các loài Dó đất để trị các bệnh yếu sinh lý, đau lưng, làm thuốc bổ thận, tráng dương, chữa biếng ăn, dùng ngâm rượu uống để tăng cường sinh lực.

Ảnh 1. Balanophora tobiracola Makino
1. Ảnh thực địa; 2. Toàn cây; 3. Trục cụm hoa mang lá; 4. Cụm hoa lưỡng tính; 5. Bề mặt cụm hoa; 6,7. Hoa đực; 8,9. Các hoa cái và vảy bảo vệ

Hình 1. Hình vẽ loài Balanophora tobiracola Makino
1. Toàn cây; 2,3,5. Hoa đực; 4. Các hoa cái và vảy bảo vệ (Vẽ theo mẫu VAST.CTG.04/16-17 (07), người vẽ: N. Q. Hưng)


Ảnh 2. Balanophora subcupularis P.C. Tam
1. Ảnh thực địa; 2. Toàn cây; 3. Cán cụm hoa mang lá; 4. Cụm hoa; 5. Mụn hình sao trên “củ”; 6. Hoa đực; 7. Cụm hoa bổ dọc; 8. Hoa đực; 9. Các hoa cái và vảy bảo vệ

Hình 2. Hình vẽ loài Balanophora subcupularis P.C. Tam
1. Toàn cây, 2. Các hoa cái và vảy bảo vệ, 3. Hoa đực (Vẽ theo mẫu VAST.CTG.04/16-17 (08), người vẽ: N. Q. Hưng)

Ảnh 3. Balanophora harlandii Hook.f.
1. Toàn cây; 2,3. Cụm hoa đực; 4. Các lỗ hình lục giác; 5,6. Hoa đực; 7. Các hoa cái và vảy bảo vệ

Hình 3. Hình vẽ loài Balanophora harlandii Hook.f.
1. Cây mang hoa cái; 2. Các hoa cái và vảy bảo vệ; 3,4. Hoa đực; 5. Cây hoa đực (Vẽ theo mẫu VAST.CTG.04/16-17 (09), người vẽ: N. Q. Hưng)

Về hóa học, ở loài B. fungosa var. globosa, đã phân lập và xác định 11 hợp chất bao gồm: 4 lignan (BIL3.6, BIL4.5, BIL18.1, BIL28.3), 5 phenylpropanoid (BIL5.1, BIL6.2, BIL25.2, BIL26.1, BIL29.3), 1 phenolic acid (BIL7.3.2) và 1 flavonoid (BIL23.3). Loài Balanophora fungosa subsp. indica : xác định được 6 hợp chất. Đặc biệt, đã phát hiện được 1 hợp chất mới ở loài Rhopalocnemis phalloides là 10-acetoxy-cis-2-oxabicyclo[4.3.0]nonan-7-en-3-one (RPD7.3) trong 7 hợp chất xác định được. Trong cả 3 loài được nghiên cứu đều phát hiện hợp chất phenylpropanoid coniferaldehyde (hợp chất đặc trưng của họ Balanophoraceae). Kết quả đánh giá hoạt tính sinh học cho thấy, các loài thuộc chi Balanophoraceae có tác dụng kháng viêm tiềm năng. Đặc biệt hai hoạt chất coniferaldehyde và balanophonin có hoạt tính rất mạnh cần được tiếp tục nghiên cứu sâu hơn.

Đề tài đã công bố 7 bài báo trên tạp chí quốc tế có chỉ số ISSN, trong đó 1 bài thuộc danh mục SCIE.

Kết quả của đề tài không chỉ cung cấp các dẫn liệu về phân bố, đặc điểm sinh học, sinh thái các loài Dó đất, mà còn là cơ sở khoa học trong công tác bảo tồn đa dạng sinh học nói chung, bảo tồn nguồn gen cây thuốc, cây bản địa nói riêng, đặc biệt các loài phân bố hẹp hoặc đang bị khai thác và buôn bán quá mức.

Nguồn tin: Nguyễn Quang Hưng - Viện Sinh thái và Tài nguyên sinh vật
Xử lý tin: Minh Tâm - Mỹ Hải